Zamek Karpniki – Historia na tle Gór Sokolich

Zamek w rękach rycerzy i rodów

U podnóża Gór Sokolich rozciąga się wieś sięgająca swymi początkami XIII w W jej dolnej części wznosi się neogotycki pałac, określany równie często jako zamek.
Tradycja wiąże powstanie zamku ok. połowy XII w. z księciem Bolesławem IV lub z Henrykiem Brodatym. U stóp Krzyżnej Góry miała powstać osada zwana Bolzenhauser. Nazwa ta uległa zmianie w 1351 r. na Fischbach. Agnieszka, księżna jaworska, przekazała swoje dobra w 1372 r., rycerzowi Clericusowi von Boltz (Bolcze) dożywotnio. Ten, prawdopodobnie wzniósł pobliski zamek Bolczów. Jednak według innych wiadomości zamek ten został zbudowany w latach 1163-1201 przez księcia Bolesława Długiego dla ochrony leżących w okolicy domów i kopalni. Bolcze był właścicielem pobliskiej wsi Mniszków i kopalni.

Po nim lenno znalazło się w posiadaniu Hansa von Schildau. W 1389 r. dwie trzecie wsi należało do Konrada von Predel. Następnie jako właściciel Karpnik wymieniona jest w dokumentach rodzina Nebelschutzów, która sprzedała wieś w 1389 r. Titzemu Schindzowi.

Tragiczne czasy husytów

W 1426 lub 1427 r. stary zamek został zniszczony przez husytów. W 1438 r. Cunz von Predel sprzedał zamek wraz z folwarkiem. Następnie jako właściciel wzmiankowany jest Cunz Bieler von Reichenbach z Dzierżoniowa. W r. 1476 posiadłość kupił Hans i Schoff. Prawdopodobnie to on przebudował pałac w Karpnikach. Składał się on z otoczonego murami poddworca o wymiarach ok. 28 m x 23 m, na którym stały równoległe do siebie budowle: jednopiętrowe gospodarstwo oraz dwukondygnacyjny budynek mieszkalny.

Przez wiele kolejnych lat Karpniki pozostawały w rękach rodziny Schaffgotschów do czasu, gdy hrabia Adam sprzedał je w 1550 r. Friederichowi von Canitz und Talowit.

Barokowe i renesansowe przebudowy

Baron von Canitz był właścicielem wsi do 1648 r. Nowy właściciel rozpoczął w 1584 r. całkowitą przebudowę w stylu renesansowym. Zamek po pożarze w 1593 r. został zabudowany w czworobok, co odpowiada zachowanej do dziś postaci zamku. Podczas przebudowy z przełomu XVI/XVII stulecia wzniesiono nowe skrzydła, odnowiono więżę, fosę otoczono murami i zmodernizowano wnętrza. W 1602 r. zbudowano główną część mieszkalną. Zakończenie prac przypadło na rok 1603, o czym świadczy data na jednym z istniejących do dziś portali. W 1609 r. nastąpiła kolejna przebudowa pałacu, gdzie podwyższono wieżę, zwieńczając ją wygiętym hełmem.

Przez cały okres funkcjonowania zamek często zmieniał swych właścicieli.

Wpływ wojny trzydziestoletniej na dzieje Zamku Karpniki

W okresie wojny trzydziestoletniej zmarł w nim Christoph Friedrich von Canitz und Talowitz, który wcześniej cały majątek zapisał żonie Lucretti. Ta zaś w 1648 r. sprzedała go swojemu bratankowi Reimanrowi Friedrichowi von Winterfeld. Wdowa po nim oddała posiadłość Elizabeth Christiane, córce baronowej Schonaich Carolath Beuthen, a po jej zgonie Karpniki otrzymała przyrodnia siostra Anna Elizabeth.

W r. 1679 sprzedała ona dobra karpnickie Baltazarowi Leopoldowi von Hayn.
Pochodzący z tej rodziny Phillip Antoni oddał zamek za długi pod zarząd klasztoru w Krzeszowie, a później, w 1725 r. odstąpił go Franzowi Wilhelmowi von Schaffgotsch. W połowie XVIII w właściciel zlecił przebudowę w stylu barokowym. Następnie po bezdzietnej śmierci Franza, w roku 1774, majątek stał się własnością skarbu państwa, a trzy lata później krzeszowskiego klasztoru cystersów. Już jednak w 1784 pałac odkupił baron i późniejszy hrabia Friedrich Wilhelm von Reden auf Hameln und Bennigsen, by po trzech latach odsprzedać go pruskiemu ministrowi do spraw Śląska, którym był wtedy Karol Georg Heinrich, hrabia von Hoym. W r. 1789 nowym właścicielem wsi został Kaspar Konrad baron von Zedlitz, który nabył pałac za kwotę 90 tysięcy talarów. W tym samym r. na wieży pojawił się barokowy hełm.

Czasy księcia Wilhelma i księżnej Marianny – romantyczni właściciele

W 1822 r. od jego wuja kupił zamek, dla siebie oraz żony Marianny, książę Wilhelm von Hohenzollern, brat króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, który urządził tu rezydencję.

Nowi właściciele rozszerzyli park w stylu angielskiego romantyzmu. Powstały w nim budowle takie, jak: chata Marianny (1825 r.), zbudowana na fragmentach ceglanego pieca, chata Wilhelma (1832 r.), pomnik brata Marianny, u stóp Sokolików powstał dom szwajcarski, a w 1832 na ich szczycie ustawiono krzyż żeliwny, tzw. krzyż Marianny.
W 1844 r. rozpoczęła się kolejna przebudowa w stylu neogotyckim. Prace ukończono w 1846 r.. W tym też r. zmarła księżna Marianna.

Pałac w Karpnikach w tych latach był często odwiedzany przez cesarza Wilhelma, zwłaszcza w jego młodzieńczych latach. Bywał tu także kilkakrotnie car rosyjski Mikołaj. Po śmierci księcia Wilhelma Pruskiego pałac wraz z dobrami przeszedł w posiadanie jego córki, księżnej Elżbiety, żony Karola, księcia von Hessen, która pozostawiła Karpniki swoim trzem synom. Wnuk najstarszego z nich, książę Ernst Ludwig zakupił od swoich stryjów pozostałe części majątku i stał się właścicielem całości. W rękach książąt Hessen-Darmstadt zamek pozostawał do 1945 r.

Wojenne losy zamku

Podczas drugiej wojny światowej urządzono w pałacu karpnickim składnicę muzealną, stworzoną przez Gunthera Grundmanna (okręgowego konserwatora Dolnego Śląska), w której umieszczono zbiory zrabowane w państwach okupowanych przez Hitlera. Tu także przeniósł z Darmstadtu swoją kolekcję dzieł sztuki ostatni właściciel Karpnik, książę Ludwig von Hessen und bei Rhein.

W 1945 r., kiedy wkraczyła na tutejsze tereny Armia Radziecka, wielu mieszkańców się ewakuowało. Wśród nich był, Gunther Grundmann, który wywiózł zbiory z pałacu w Karpnikach.

Po zakończeniu wojny pałac został splądrowany przez wojska. Do około 1950 r. istniała w nim Wyższa Szkoła Ludowa. Później budynek stał pusty. Dopiero w 1956 r. zorganizowano tu ośrodek dla dzieci niepełnosprawnych.

Zaniedbany przez lata powojenne obiekt wyremontowano w 1962 r.. W 1973 r. stan pałacu był tak zły, że mieszkańcy musieli go opuścić.

Odtworzenie dawnej świetności

Następnie miasto Jelenia Góra sprzedało pałac firmie „Polam” z Łomnicy, producentowi porcelany przemysłowej. W 1978 r. rozpoczęto prace remontowe, które przerwano w r. 1981 i przekazano gminie Mysłakowice z powodu braku funduszy. Niezabezpieczony pałac ulegał kolejnym dewastacjom. W 1989 r. pałac nabyła spółka „BIK”. W r. 1993 złodzieje odkuli renesansowy portal bramny i przygotowali go do wywiezienia. Na szczęście w porę udało się zauważyć szkodę, portal złożono w piwnicy i po konserwacji wrócił on na swoje miejsce. Kolejna spółka objęła w posiadanie pałac w 1995 r..
Obecnie zamek jest własnością prywatną.

Architektura pałacu w Karpnikach – harmonijne połączenie stylów

Dzisiejszy renesansowy pałac w Karpnikach pochodzi z I połowy XV w. Przebudowa została przeprowadzona za czasów ówczesnego właściciela Caspara Schoffa około 1520 r.. Analiza stylistyczna murów, a także zachowana ikonografia, pozwalają na stwierdzenie, że ówczesna budowla składała się z dwóch skrzydeł, wewnętrznego dziedzińca otoczonego murem z narożną wieżą i półokrągłą basztą mieszczącą klatkę schodową. Budowę ukończono w 1603 r., o czym informuje inskrypcja znajdująca się na renesansowym portalu z piaskowca, wmurowanym w tylną ścianę budynku. Portal ten stanowił niegdyś główne wejście. W połowie XVIII w barokową przebudowę zlecił Friedrich von Schaffgotsch. Z 1797 r. pochodzi informacja o odnowieniu wieży zamkowej. Następna przebudowa pałacu przeprowadzona została w I połowie XIX w przez księcia Wilhelma, który wraz ze swoją małżonką księżną Marianną uczynił z Karpnik swoją letnią rezydencję.

Prawdopodobnie plany przebudowy powstały w 1831 r. i wiązały się z podróżą służbową, jaką Karl Friedrich Schinkel odbył na wiosnę tego r. w Karkonosze. Jak wskazują materiały ikonograficzne oraz ostatnie badania, przebudowa miała miejsce po 1838 r., a pośredni udział w projektowaniu miał również książę Wilhelm, znany jako zdolny rysownik. Pracami bezpośrednio kierował, prawdopodobnie, uczeń Schinkla, Friedrich August Stuler. Niewykluczony jest też udział Hamanna i Juliusa Schultza z Wrocławia wymienianych w dokumencie z 1833 r.. Prace budowlane zakończone zostały w 1846 r., tj. w chwili śmierci księżnej Marianny. Pałac otrzymał wówczas neogotycki wystrój architektoniczny i romantyczno-obronny charakter.

Jest to budowla trzykondygnacyjna, założona na planie czworoboku, z wewnętrznym dziedzińcem. Na elewacji południowej, nad neogotyckim ostrołukowym wejściem znajduje się pięcioboczny wykusz z trzema zdwojonymi oknami, zwieńczony krenelażem. Ze średniowiecznej budowli, tj. z IV ćw. XV w, pozostała jedynie cylindryczna wieża i nieregularny trakt przybramny z wewnętrznymi ostrołukowymi portalami.

Skarby wnętrz – biblioteka, sztukateria i marmurowe kominki

 Z renesansowego wyposażenia zachowały się fragmenty bogato rzeźbionych portali, portal z tablicą inskrypcyjną w tylnej elewacji, obramienia okien dolnej kondygnacji, kilka profilowanych obramień drzwiowych, sztukaterie izby przybramnej, sklepienia kondygnacji parterowej oraz fragmenty niedawno odsłoniętej polichromii ściennej. W kilku pomieszczeniach zachowały się fragmenty XIX-wiecznego wystroju. W bibliotece ocalała neogotycka szafa, boazerie, parkiet oraz dwa marmurowe kominki. W kaplicy zachowały się dwie biedermeierowskie kanapy oraz boazerie w wykuszu.

Angielski romantyzm w parku księżnej Marianny

Tworzeniem obszarów zielonych zajął się początkowo, co znamienne, bukowiecki ogrodnik Walter, który pod kierunkiem hrabiny von Reden oraz księżnej Marianny przekształcił założenie w Karpnikach w park krajobrazowy. Na urokliwym terenie stopniowo wytyczono dębowe i topolowe aleje tak, że powstały piękne połączenia Karpnik i Bukowca. Ostatnio badacze Kotliny Jeleniogórskiej odrzucają możliwość udziału słynnego ogrodnika J.P. Lennego w tworzeniu parku. Plany budowli ogrodowych można z dużym prawdopodobieństwem przypisać K.F. Schinklowi. Urzeczywistniło się w Karpnikach to, co jest charakterystyczne dla budownictwa ogrodowego tego architekta, a więc sztuczne ruiny, wieże widokowe, tarasy horyzontalne, herbaciarnie, leśniczówki w stylu szwajcarskim i gotyckie pomniki.

Do pałacu prowadziła szeroka lipowa aleja, przy której znajdowała się marmurowa, neoklasyczna ława wykonana prawdopodobnie według projektu Schinkla.

Po bokach ławy umieszczono dwa cokoły, na których stały biusty księcia Wilhelma i księżnej Marianny, a na zapieckach znajdowały się okrągłe medaliony z podobiznami księcia Waldemara i Adalberta. W gaju świerkowym ustawiony został postument Leopolda, księcia von Hessen-Homburg, brata księżnej Marianny. Rzeźba ta, umieszczona w neogotyckiej aediculi, posiadała szlachetne formy i delikatny gotycki detal, przez co przypomina rysunki Schinkla.

Niestety po II wojnie światowej wiele elementów parku uległo zniszczeniu lub zostało wywiezionych, m.in. późnoromański portal pochodzący z Nadrenii.

Warto wspomnieć, że elementem wystroju założenia parkowo-pałacowego Zamku Karpniki była Szwajcarka - stylowy drewniany budynek, który pełni dziś funkcję schroniska górskiego.

Zamek dzisiaj – unikatowe dziedzictwo Karkonoszy

Po wielu burzliwych latach, renowacje i dbałość obecnych właścicieli pozwoliły zachować to wyjątkowe miejsce pełne architektonicznych skarbów i historycznego ducha. Obecnie pałac w Karpnikach pozostaje perłą Dolnego Śląska, przyciągając turystów oraz miłośników historii i sztuki do zapoznania się z jego fascynującą przeszłością.

Będąc w zamku warto wybrać sie również do schroniska Szwajcarka, na pobliską Krzyżną Górę i Sokolik Wielki - piękne punkty widokowe.

© Natalia Poniatowska-Wasiak. Wszelkie prawa zastrzeżone

Literatura: 
1. Kapałczyński W., Napierała P. „Zamki, pałace i dwory Kotliny Jeleniogórskiej”. Fundacja Doliny Pałaców i Ogrodów Kotliny Jeleniogórskiej. Wrocław 2005.
2. "Słownik geografii turystycznej Sudetów. Rudawy Janowickie". Red. M. Staffa. Wyd. I-BIS. Wrocław 1998
3. "Dolina Zamków i Ogrodów. Kotlina Jeleniogórska - wspólne dziedzictwo". Red. O. Czerner, A. Herzig. Muzeum Okręgowe w Jeleniej Górze. Berlin i Jelenia Góra 2003
4. Portal Wiedzy Onet.pl. http://portalwiedzy.onet.pl

Jeśli marzysz o niezapomnianym wypoczynku w otoczeniu natury, zaplanuj swój pobyt w Piaskowym Koniu – klimatycznych górskich domkach - miejscu pełnym uroku i komfortu.

Nasze komfortowe domki zapewniają ciszę, spokój i relaks, którego potrzebujesz. Czeka na Ciebie klimatyczna atmosfera, malownicze krajobrazy i mnóstwo możliwości do aktywnego spędzania czasu.

Zrelaksujesz się też w prywatnym jacuzzi, saunie lub w podgrzewanym basenie.

Rezerwując nocleg na stronie piaskowykon.pl, masz gwarancję najlepszych cen oraz dbałości o każdy detal Twojego pobytu. Odwiedź nas i poczuj magię Piaskowego Konia – rajskiej przystani w sercu natury!